Στην Κοινότητα της Κοζάνης, η εκπαίδευση κατά την τελευταία οθωμανική περίοδο λειτουργούσε σύμφωνα με το ισχύον εκπαιδευτικό θεσμικό σύστημα της εποχής, μέσα από το Μικτό Εκκλησιαστικό Συμβούλιο και την Εκπαιδευτική Επιτροπή με αρμόδιους τον Μητροπολίτη και την Εφορία [1] των εκπαιδευτικών καταστημάτων. Έργο τους ήταν η εποπτεία της λειτουργίας των σχολείων, οι διορισμοί δασκάλων-καθηγητών σε αυτά, η εφαρμογή των αναλυτικών και ωρολογίων προγραμμάτων σπουδών, η καλή διαχείριση των οικονομικών των διαφόρων Σχολών για την εύρυθμη λειτουργία τους με στόχο την παροχή ποιοτικής εκπαίδευσης. Έτσι ο εκπαιδευτικός τομέας, ιδιαίτερα ευνοημένος εξαιτίας των προνομίων του Πατριάρχη, σηματοδότησε τη ραγδαία αύξηση ελληνικών εκπαιδευτηρίων στον Μακεδονικό χώρο. Μόλις εγκρινόταν η αίτηση για άδεια λειτουργίας σχολείου και χωρίς να συντρέχει κάποιο άλλο διοικητικό κώλυμα, καθορίζονταν οι περιορισμοί νομικού καθεστώτος από την Πύλη, σχετικοί π.χ. με τον τρόπο διδασκαλίας και επιλογής δασκάλων-καθηγητών που υπάγονταν στο «Μικτό Συμβούλιο της Δημόσιας Εκπαίδευσης [2]».
Στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα διαπιστώνεται ένας καταιγισμός των ελληνικών εκπαιδευτηρίων με σκοπό την κορύφωση της πνευματικής ακμής που καταγράφονταν εκείνη την δεδομένη χρονική περίοδο στον ελλαδικό χώρο και ιδιαίτερα στη Μακεδονία. Κατά το χρονικό διάστημα 1870-1900 έκαναν την εμφάνισή τους στον Μακεδονικό χώρο οι Αστικές Σχολές, τα Παρθεναγωγεία και τα Νηπιαγωγεία, αποτελώντας μαζί με τα Αλληλοδιδακτικά εκπαιδευτήρια την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, ενώ τα Ανώτερα Παρθεναγωγεία, τα «Ελληνικά σχολεία», τα Γυμνάσια και Ημιγυμνάσια την ελληνική Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.
Το έτος 1908 στην πόλη της Κοζάνης λειτουργούσαν : α) πλήρες Γυμνάσιο με εκατόν τριάντα μαθητές, (130), β) Παρθεναγωγείο με διακόσιες σαράντα επτά μαθήτριες (247), γ) δύο Αστικές σχολές αρρένων με πεντακόσιους εξήντα (560) περίπου μαθητές και δ) ένα Νηπιαγωγείο με διακόσια σαράντα επτά (247) νήπια.
Αρωγοί στη λειτουργία των εκπαιδευτηρίων της κοινότητας Κοζάνης υπήρξαν οι τοπικοί φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι «Φοίνικας» και «Πανδώρα» με δραστηριότητες κυρίως οικονομικές σε επίπεδο δωρεάς για τη λειτουργία σχολείων, τη συντήρησή τους, τη μίσθωση των δασκάλων που κλήθηκαν να ασκήσουν σε αυτά τα διδακτικά τους καθήκοντα. Ο Κωνσταντίνος Τακιατζής και ο Ιωάννης Καλοστύπης θεωρήθηκαν τα πρωτοπόρα ιδρυτικά στελέχη του συλλόγου «Φοίνικα» και στη συνέχεια ο Χ. Γιαννόπουλος, ο Χ. Κλήδης, ο Εμμ. Μάνου, ο Θεόδ. Σαρχατλής, ο Ζ. Τσιμηνάκης και ο Δ. Στεργίου.
Ιδιαίτερης αναφοράς χρήζει η λειτουργία του Παρθεναγωγείου στην Κοζάνη, γεγονός που συνδέεται με την είσοδο των γυναικών στην εκπαίδευση.
Η νοοτροπία και τα στερεότυπα για τη θέση της γυναικείας φύσης που υιοθετούνταν ανέκαθεν από την ελληνική κοινωνία, διαμορφώνονταν σύμφωνα με την μακραίωνη κατάκτηση της Ελλάδας από τους Οθωμανούς, η οποία ήθελε τη γυναίκα υποχείριο του άνδρα. Η αρχή της εισόδου των γυναικών στην εκπαίδευση δόθηκε με την πρόσληψη «οικοδιδασκάλων» από τις οικογένειες των Φαναριωτών [3] που επιθυμούσαν διακαώς να μορφώσουν τις κόρες τους, ώστε να γίνουν γλωσσομαθείς. Εξάλλου οι ίδιοι έρχονταν σε επαφή με εμπόρους άλλων εθνοτήτων και έπρεπε μέσα από τις δραστηριότητές τους να επικοινωνήσουν με τη βοήθεια μιας τουλάχιστον ξένης γλώσσας, προκειμένου να αλληλεπιδράσουν επαγγελματικά ή να διαμεσολαβήσουν.
Έως το 1873 το Παρθεναγωγείο Κοζάνης στεγαζόταν σε νοικιασμένα κτήρια της πόλης και ο Κωνσταντίνος Τακιατζής φρόντισε για τη στέγαση του νέου κτιρίου του Παρθεναγωγείου [4] σε χωριστό οίκημα. Η οικοδόμηση νέου Παρθεναγωγείου ή η μετεγκατάστασή του θεωρούνταν επιτακτική πλέον, διότι το παρόν οίκημα ήταν στενό και ετοιμόρροπο, αφού οι μαθήτριές του παρουσίαζαν συχνά λιποθυμικά επεισόδια [5].
Επίσης θεωρούνταν μείζον πρόβλημα η καθυστέρηση της έκδοσης της άδειας για την ίδρυση του νέου σχολείου, η οποία μάλλον οφειλόταν σε διαδικαστικό θέμα. Έτσι αναζητούνταν τρόπος μείωσης της αναμονής για την έκδοση της άδειας, ειδάλλως αυτή θα μπορούσε να καθυστερήσει έως και τρία χρόνια. Για τη στέγαση του νέου κτιρίου του Παρθεναγωγείου Κοζάνης θεωρήθηκε κατάλληλο οίκημα προς αγορά η οικία του Καρατζέτζου, η οποία ανακοινώθηκε ότι πωλούνταν την περίοδο εκείνη. Η οικία Καρατζέτζου οικοδομήθηκε, όταν κτίσθηκε η Κοζάνη και θεωρούνταν κατάλληλη και για στέγαση Παρθεναγωγείου.
Η λειτουργία και οργάνωση του Παρθεναγωγείου Κοζάνης βασίστηκε κυρίως στον κανονισμό της ίδρυσης του Πρότυπου Παρθεναγωγείου της 22ας Αυγούστου 1890 [6] στην Αθήνα, σύμφωνα με την καταγραφή του αρχείου από τον Σύλλογο Κυριών. Ο εν λόγω κανονισμός αποτέλεσε τον προθάλαμο της σύστασης του γενικού Κανονισμού λειτουργίας όλων των ελληνικών Παρθεναγωγείων, φιλοδοξώντας να προσφέρει ένα υψηλό επίπεδο παροχής γνώσεων για τους γονείς που επεδίωκαν για τις κόρες τους το καλύτερο εκπαιδευτήριο.
Στα πλαίσια των σχολικών δραστηριοτήτων, διοργανώνονταν εκδηλώσεις για την απονομή των εξαμηνιαίων ελέγχων και απολυτηρίων εξετάσεων του Ιουνίου, σύμφωνα με τις οποίες εκφωνούνταν ομιλίες με παραινέσεις του Μητροπολίτη και της Εφορίας και με την συνοδεία πάντα της χορωδίας του Σχολείου. Το γεγονός πιθανόν να ανάγεται στη διεύρυνση της σχολικής ζωής στην τοπική κοινωνία με τη σύμπραξη της Εκκλησίας. Η Εκκλησία επομένως λειτουργούσε σαν τον πρώτο ιδεολογικό μηχανισμό που παρενέβαινε στον κοινωνικό ιστό, ελέγχοντας κάθε φορά όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις, οι οποίες θα έπρεπε να είναι συνυφασμένες με το πνεύμα της ώστε να υπάρχει κοινωνική συνοχή, συνεργασία μεταξύ των μελών της τοπικής κοινωνίας με απώτερο σκοπό την σωστή παροχή παιδείας.
Συμπεραίνοντας, αξίζει να ειπωθεί ότι η λειτουργία εκπαιδευτηρίων κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο στην κοινότητα της Κοζάνης αποδεικνύει τόσο ένα διαχρονικό στοχοκεντρικό μοντέλο διάχυσης της γνώσης, όσο και μια διερεύνηση υποδοχής νεωτερικών προτάσεων στην Κοζάνη με τον συγκερασμό της εκπαιδευτικής και της κοινωνικής ζωής του τόπου.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Ανατύπωσις Κανονισμού του Πρότυπου Ελληνικού Παρθεναγωγείου, Σύλλογος Κυριών Εν Αθήναις 1897, τυπογραφείο Σ.Κ. Βλαστού (αποσπάσματα κανονισμού), άρθρον 1ο Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 5-7, 13,15.
Βρανούσης Λ., Ρήγας Βελεστινλής-Φεραίος, τ. Β΄, στη σειρά Άπαντα των Νεοελληνικών Κλασσικών , Εταιρεία Μακεδονικών Ελληνικών Εκδόσεων
Δαλακούρα Κ., Το Κεντρικό Παρθεναγωγείο της Θεσσαλονίκης (1854-1914). Μια πρώτη προσέγγιση της εκπαίδευσης των θηλέων στη Θεσσαλονίκη κατά την τελευταία περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2000.
Δημαράς Αλ.,(επιμ.) Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε. (Τεκμήρια Ιστορίας). Παράρτημα Α’. Τα Ελληνικά Συντάγματα και η Εκπαίδευση, «Ερμής», Αθήνα 1974, τ. Β’.
Ζιώγου-Καραστεργίου Σ.,. Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893), Ιστορικό αρχείο ελληνικής νεολαίας, Γενική γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1986.
Ζιώγου-Καραστεργίου Σ., Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, η Οθωμανική Διοίκηση και η Εκπαίδευση του Γένους. Κείμενα –Πηγές: 1830-1914, Αφοί Κυριακίδη Α.Ε, Θεσσαλονίκη 1998.
Ηλιάδου-Τάχου Σ., Η Εκπαίδευση στη Δυτική και Βόρεια Μακεδονία (1840-1914) Ηρόδοτος, Αθήνα 2001.
Καραφύλλη Αθ. Νεοελληνική Εκπαίδευση. Δυο αιώνες μεταρρυθμιστικών προσπαθειών, εκδ.Κριτική Α.Ε, Νοέμβριος 2002.
Μπακαλάκη Α., Ελεγμίτου Ε., Η Εκπαίδευση «Εις τα του Οίκου» και τα γυναικεία καθήκοντα, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1987.
Ξηραδάκη Κ., ΑΠΟ ΤΑ ΑΡΧΕΙΑ του Εξελεγκτικού Συνεδρίου. ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΑ ΚΑΙ ΔΑΣΚΑΛΕΣ ΥΠΟΔΟΥΛΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, τ. Β’, Αθήνα 1973.
Παπαδόπουλου Στ., Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας, Μακεδονική βιβλιοθήκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1970.
Πρακτικά Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας ετών δύο (1863-1865), Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 64-65.
Δ.Β.Κ, ( Δημοτική βιβλιοθήκη Κοζάνης), Εκπαιδευτικοί Κώδικες και Λυτά εκπαιδευτικά έγγραφα Ιστορικού Αρχείου Ιεράς Μητρόπολης Σερβίων και Κοζάνης.
[1] Ηλιάδου-Τάχου Σ., σ.76-77
[2] Ηλιάδου-Τάχου Σ., Η Εκπαίδευση στη Δυτική και Βόρεια Μακεδονία (1840-1914), 2001 Ηρόδοτος, σ. 75.
[3] Ζιώγου-Καραστεργίου Σ.,. Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893), Ιστορικό αρχείο ελληνικής νεολαίας, Γενική γραμματεία νέας γενιάς, Αθήνα 1986, 20-22.
[4] Παπαδόπουλου Στ., Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας, Μακεδονική βιβλιοθήκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1970, 206-207.
[5] Δ.Β.Κ., Εκπαιδευτικοί Κώδικες-Λυτά εκπαιδευτικά έγγραφα. Σε επιστολή του Μητροπολίτη Κωνστάντιου στην Εφορία των εκπαιδευτικών καταστημάτων Κοζάνης την 5η Μαρτίου 1904 αναφέρθηκε το θέμα της ανεύρεσης κατάλληλου χώρου για Παρθεναγωγείο.
[6] Ανατύπωσις Κανονισμού του Πρότυπου Ελληνικού Παρθεναγωγείου, Σύλλογος Κυριών, Εν Αθήναις 1897, τυπογραφείο Σ.Κ. Βλαστού (αποσπάσματα κανονισμού), άρθρον 1ο , 5-7.
ΕΔΥΜΜΕ e-magazine 